سن گندم و راه های مبارزه با آن
سن غلات ( گندم) از مهمترین آفات گندم و جو است. این آفت با تغذیه از گندم و جو در مراحل مختلف رویشی موجب کاهش عملکرد و از بین بردن خاصیت نانوایی شده. خسارت مربوط به سن گندم تاریخچه بسیار طولانی دارد و تا به امروز زیان زیادی به مزارع گندم و جو زده که این روند در سال‌های اخیر شدیدتر شده است
مشخصات سن گندم
حشره‌ایEurygaster integricep ، به طول ۸/۱۲- ۸ و به عرض ۸- ۵ میلی متر و علت اصلی دامنه نسبتاً وسیع تغییرات در اندازه حشره کامل، شیوه زندگی آفت است. بر اساس بررسیها و مشاهدات در سراسر مناطق سن خیز کشور این حشره دو شیوه زندگی دارد که این خود منجر به تغییراتی در اندازه آفت شده است.
جمعیتی از این حشره که در زیستگاه‌های طبیعی واقع در ارتفاعات زندگی می‌کنند، ضمن تغذیه از گیاهان غیر زراعی به خصوص گندمیان، بدون آنکه پروازهای قابل توجهی انجام دهند، به زاد و ولد می‌پردازند، افراد این گروه، کوچک و طول و عرض آنها به ترتیب ۵/۱۰-۸ و ۵-۸/۶ میلی متر است. گروه دوم از این حشره، که از گندم و جو تغذیه می‌کنند، به خصوص آنهایی که به مزارع آبی حمله می‌کنند، جثه ای بزرگتر دارند و طول و عرض آنها به ترتیب ۸/۱۲-۸/۹ و ۶/۸ -۲/۶ میلی متر می‌باشد.
رنگ حشره کامل، بسیار متغیر بوده و رنگ عمومی آنها قهوه ای و زرد خاکی است که این نیز از روشن تا تیره تغییر می‌کند. به علاوه نمونه‌هایی به رنگ سیاه، قرمز، مسی و زرد کهربایی نیز دیده می‌شود .
تخم حشره سن گندم، کروی و قطر آن یک میلی متر است. رنگ تخم تازه سبز روشن است و روی تخم سوراخهای تنفسی (MICROPYLE) واقع است. رنگ پوره های سن اول، بلافاصله بعد از خروج از تخم سبز بسیار روشن است که پس از چند ساعت متمایل به سیاه و از سن دوم به بعد، رنگ اصلی پوره ها ظاهر می‌شود . تفاوت پوره ها به خصوص پوره های سنین ۴و ۵ بسیار آشکار است، بدین معنی که بال از سن چهارم پورگی جوانه می زند و در سن پنجم مشخص‌تر می‌شود.
مناطق انتشار سن گندم
سن معمولی گندم دارای تراکم و انتشار وسیعی در سطح گندم کارهای گندم کارهای ایران است.
مناطق انتشار سن گندم در حال حاضر از طرف باختر به مرزهای ایران با عراق و ترکیه و از طرف خاور به مرزهای کشور با افغانستان و پاکستان می رسد، به عبارت دیگر، از مرزهای غربی تا شرقی بجز کویرهای مرکزی فلات ایران، زیر پوشش این حشره قرار دارد.
در شمال کشور این حشره به جز در نوار ساحلی دریای خزر، در بقیه مناطق فعالیت می‌کند و تا مرزهای ترکمنستان، آذربایجان و ارمنستان پیش رفته است. در جنوب کشور نیز فقط نوار ساحلی دریای عمان و خلیج فارس و قسمتی از جلگه خوزستان از حملات این آفت می‌باشد. .
عوامل زیر در انتشار سن گندم درایران موثر بوده است:
۱- وجود مواد غذایی به مقدار زیاد (گیاهان میزبان ترجیحی)
۲- فراهم بودن اماکن مناسب جهت دوره طولانی دیاپوز (زمستان گذرانی)
۳- وجود شرایط اقلیمی مناسب جهت فعالیت آفت
گیاهان میزبان سن گندم
سن گندم در ایران به ارقام مختلف گندم و جو چاودار حمله و از آنها تغذیه می کند. بلکه، از لحاظ دامنه غذایی حشره ای الیگوفاز است و از اکثر گندمیان یکساله تغذیه می کند .
سن گندم عمدتا از گرامینه‌ها تغذیه می‌کنند، بخصوص از گندم و جو و چاودار و ذرت و نازک برگ و گیاهان وحشی دیگر مثل شاهدانه و علف های پهن برگ به عنوان میزبان دوم که عمدتا شامل خار شتر می‌باشد و نیز بعضی درختان خزان کننده مثل درخت بلوط .
در طول دوره زیستی، سن گندم فقط ۱ تا ۲/۵ ماه را به عنوان یک حشره کامل بر روی گیاه سبز طی می‌کند و بقیه سال را به حالت استراحت در زیر پوشش گیاهی دامنه تپه ها می‌گذراند. این دوره استراحت شامل ۲ فاز است:
۱-تابستان گذرانی در طول ماه‌های گرم و خشک آخر تابستان و پائیز
۲-زمستان گذرانی در طول ماه‌های خیلی سرد و زمستان
مراحل زندگی سن گندم
این حشره ۵ مرحله رشدی دارد که فاز رشدی حشره کامل آن در زمستان و تابستان است. فاز غیر فعال آن که مراحل زمستان گذران آفت است روی علفهای هرز، باقیمانده محصولات برداشت شده و گیاهان اطراف مزارع می‌گذرد. در هر سال یک نسل دارد. مراحل بین فاز تخم تا حشره کامل ۳۵ تا ۶۰ روز بسته به آب و هوا و دسترس بودن میزبان زمان نیاز دارد.
دمای مناسب برای این آفت ۶ تا ۲۵ درجه سانتی‌گراد است. در دماهای بالاتر از ۳۷ درجه سانتی‌گراد جمعیت حشره شروع به کاهش می‌رود.
چرخه زندگی این حشره از زمانی شروع می‌شود که حشره زمستان گذران برای تغذیه و تخم گذاری وارد مزرعه میزبان‌ها شامل گندم‌های کوچک و سایر گیاهان گرامینه می‌شود. بعد از تخم گذاری تخم این حشرات در طی ماه‌های بهار باز می‌شوند. پورههای سن اول که کم تحرک می‌باشند و اغلب در نزدیکی خوشه‌های نزدیک تخم ها دیده می‌شوند.
فاز فعال و تغذیه کننده آفت از پوره سن دوم شروع شده و تغذیه از برگ های گیاه شروع می‌شود. در طول آب و هوای گرم پوره‌ها ممکن است به سمت مناطق پایینی کنوپی رفته یا حتی در طول روز روی خاک بروند.
در شرایط مطلوب آب و هوایی گذراندن چهار مرحله پوره‌ای بین ۴ تا ۷ روز طول کشیده و رسیدن به مرحله پنجم پوره‌ای ۱۰ تا ۱۱ روز زمان می‌برد. ممکن است هر پنج فاز پوره ای در یک زمان هم در مزرعه وجود داشته باشد. در اواسط تا اواخر خرداد همه پوره‌ها به مرحله حشره کامل می‌رسند.
زمستان گذرانی آفت سن
دوره زندگی سن گندم بر اساس مهاجرت حشره دسته بندی می‌شود. حشرات جوان قبل از پرواز در مراحل تابستان گذرانی خود از میزبانان در حال توسعه غلات تغذیه می‌کنند. مناطق تابستان گذرانی معمولا ۲۰ تا ۳۰ کیلومتر دورتر از میزبان ها هستند ولی در برخی موارد مناطق تابستان گذرانی ممکن است تا ۲۰۰ کیلومتر هم فاصله داشته باشد. در مناطق مرتفع مرحله تابستان گذرانی در مناطق خنک تر اتفاق می‌افتد و دما و رطوبت تعیین می‌کند مکان مناسب برای تابستان گذرانی هستند.
در طول پاییز حشرات بالغ به سمت مناطق مناسب برای زمستان گذرانی حرکت می‌کنند، این مناطق در نقاط کم ارتفاع آفتابی هستند. خواب زمستانی دومین مرحله غیر فعال این آفت است. حشرات در فاز زمستان گذران در مناطق مرتفع مانند مناطق کوهستانی روی خاک اطراف ریشه علف ها و در مناطق کم ارتفاع زیر باقیمانده کاه و بستر دیده می‌شوند.
فعالیت در حشرات جوان بعد از زمستان گذرانی و در زمان گلدهی خلاصه می‌شود. حشرات بالغ مجدد در بهار، فروردین و اردیبهشت به مزارع مهاجرت می‌کنند، زمانی که دمای هوا به ۱۲ تا ۱۳ درجه سانتی گراد و دمای خاک به ۱۵ درجه سانتی گراد برسد. حشرات ماده بعد از گذراندن زمستان به توانایی بلوغ و تخم گذاری دست پیدا کرده.
در مراحل رویشی گندم، نسل زمستان گذرانی آفت تغذیه و تخمگذاری می‌کنند. تخم ها روی خوشه‌ها و معمولا روی برگ های میزبان گذاشته می‌شوند. زمان لازم برای خروج از تخم حدود ۱۰ روز در شرایط مناسب است.
خسارت آفت سن گندم
در میان گیاهان گرامینه کاشته شده، به گندم بیشترین خسارت وارد شده و جو به دلیل رسیدن و برداشت زودتر نسبت به گندم کمتر آسیب میبیند. همه‌ی قسمت های میزبانان غلات توسط سن گندم مورد حمله قرار می‌گیرند.
پوره ها از برگ های میزبانان تغذیه می‌کنند در حالی که حشره کامل خوشه‌ها و سنبله‌ها ترجیح می‌دهند و از آنها تغذیه کنند. در زمانی که حشرات زمستان گذران از گیاهان جوان تغذیه می‌کنند آسیب شدیدتر است. در خسارات سنگین میزبانان به دلیل تغذیه آفت ممکن است برگ ها پژمرده شده و نقطه رشدی از بین برود.
وقتی جوانه‌ها مورد حمله قرار می‌گیرند شاخه انتهایی از بین رفته و اگر در زمان تشکیل دانه مورد حمله قرار بگیرند دانه ها دیگر رشد نمی‌کنند و سنبله ها سفید می‌شوند.
بیشترین خسارت گندم در زمانی است که سن گندم در مرحله شیری شدن از گیاه تغذیه کند. اگر در مراحل دیگر بلوغ از گیاه تغذیه شود ممکن است محصول از بین نرود ولی دانه‌ها چروکیده شوند.
یکی از نشانه‌های آفت سن وجود نقطه‌های سیاه با هاله خاکستری روی دانه‌های گندم است. همچنین حشره سمی را به داخل دانه تزریق می‌کند که باعث می‌شود گلوتن دانه از بین برود، کیفیت آرد کم شده و خمیر نان خوب آماده نمی‌شود. بیشترین آسیب حدود ۸۳ درصد به منطقه رویانی بذر وارد می‌شود. سن گندم باعث کم شدن قدرت جوانه زنی بذرها شده و دانه های آسیب دیده وزن کمتری دارند.
تغییرات جمعیت سن گندم به چه دلایلی می‌باشد؟
- عوامل زنده: شامل شکارچی ها و پارازیت ها
- عوامل غیر زنده: شامل عوامل اقلیمی، عملیات کشاورزی، و کاربرد آفتکش ها
عوامل زنده
سن‌های غلات در این میان مورد حمله ، شکارچیان بند پا مانند عنکبوت‌ها، سوسک‌ها از خانواده carabidae و مگس‌های tachinid هستند، اگر چه حشرات شکارچی دیگری مثل زنبورها, سن‌های Nabidae و بالتوری‌ها نیز می‌توانند تحت شرایط خاصی مهم باشند.
سن گندم همچنین مورد حمله پارازیت‌های اختصاصی‌تر قرار گرفته که مهمترین و موثرترین آن ها از (Hymenoptera) بوده و تخم سن را پارازیته می‌کند. عوامل زنده دیگر شامل نماتد ها و میکروارگانیسم ها هستند که در مورد آنها مطالعات و شواهد کمتری وجود دارد .
عوامل غیر زنده
به عوامل مختلفی بستگی دارد مانند در دست بودن یا نبودن غذا، شرایط اقلیمی، کاربرد حشره‌کش‌ها و غیره ....
۱-غذا: یکی از عوامل اصلی مرگ و میر می‌تواند ناکافی بودن غذا باشد. این اتفاق در اثر یک طغیان بزرگ یا بعد از آن روی می‌دهد، زمانی که سن های مادر مزارع گندم را قبل از آن که گندم به خوشه بنشیند کامل از بین می‌برند. بنابراین پوره‌ها قبل از بلوغ به دلیل عدم وجود غذا در مراحل زمستان گذرانی می میرند.
۲-شرایط اقلیمی: در بهار شرایط اقلیمی بسیار مهم است چرا که اگر هوا سرد و مرطوب باشد مانعی برای تولید مثل و بقای پوره های جوان به حساب می‌آید .
۳-دما: سن گندم بسته به حالت فیزیولوپیکی حشره، از درجه حرارت ۶ تا ۲۵ درجه سیلیسیوس بصورت افزایشی فعال می‌شوند و بین ۲۵ تا ۳۷ درجه فعالیتشان کاهش می یابد. در نواحی ایران سن گندم حداکثر دمای ۳۰ درجه و حداقل دمای ۲/۵ تا ۳ درجه سانتی گراد را می تواند تحمل کنند .
۴= آب، باران و رطوبت نسبی: حشره کامل نسل جدید می تواند از گندم خشک تغذیه کرده و آب مورد نیاز خود را به صورت آب آزاد یا از طریق شیره گیاهی تامین کنند. در صورت وجود غذا و عدم وجود آب، حشره ۹ تا ۱۰ روز بعد می میرد. باران های سنگین مرگ و میر تخم ها و پوره ها را افزایش می دهد .
۵-باد: وقتی سن های بالغ برای پرواز آماده شده و در عین حال شرایط مزارع مناسب باشد آن ها شروع به پرواز مهاجرتی می‌کنند، باید توجه کرد که اکثریت سن ها شروع به پرواز در جهت باد می‌کنند و اگر این جهت ان ها را به نواحی مساعد ببرد ( کوهستانها در مهاجرت تابستانی و دشتهای زیر کشت در بهار ) پرواز موفقیت امیز بوده. در غیر این صورت مرگ و میر زیادی در نتیجه این پروازها اتفاق می‌افتد.
پیشگیری و کنترل سن گندم
به منظور پیشگیری و کنترل سن گندم، از کاربرد مداوم آفت کش‌ها در بلند مدت باید خوداری کرد. آفت کش ها فقط زمانی به کار گرفته می‌شوند که سایر روش های کنترل نتواند جمعیت آفت را به زیر سطح زیان اقتصادی پایین بیاورد.
کنترل زراعی
این روش شامل اقداماتی است که می تواند از طغیانهای جدی سن گندم جلوگیری کند و غالباً نقش پیشگیری دارد، عبارتند از:
- برداشت زود هنگام
- زود کاشتن و یا کاشت واریاته های مقاوم تر
- از بین بردن کامل علف های هرز در تمام طول فصل
- تناوب کشت با محصولاتی غیر از خانواده گرامینه
- کشت غلاتی که باعث می‌شود گیاه بهترین رشد و نمو را داشته و در نتیجه زودتر برداشت شود .
کنترل بیولوژیکی
به دلیل اثرات فوری و آشکار بسیاری از آفتکش های در دسترس، استراتژی مبارزه بیولوژیک در مقایسه با مزایای روش های شیمیایی کاملا مورد غفلت قرار گرفته است .بیشترین پارازیتیسم طبیعی مربوط به زنبورهای پارایتوئید Trissolcus و مگس های Phasia می باشد.
کنترل شیمیایی
به صورت کلی همه آفت کش ها اثر مرگومیر لازم روی سن گندم را دارند ولی کاربرد آفتکشها همیشه باعث کاهش جمعیت سن گندم نمی‌شود. از سمهایی که برای کنترل این آفت استفاده می‌شود می توان پیرتروئیدهای مصنوعی مانند دلتامترین (دسیس) را نام برد که به دلیل سمیت کم برای پستانداران به کار گرفته می‌شود.
همچنین از آفت کش های متداول دیگر نیز میتوان به هیدروکربن های کلره و ارگانوفسفات ها که مرگ و میر بالا برای سن گندم دارند، استفاده کرد.
باید توجه داشت که اگر کاربرد سموم در زمان مناسب از نظر شرایط آب و هوایی صورت نگیرد، اثرات لازم را نخواهد داشت و سمپاشی باید تکرار گردد. به طور کلی حشرات کوچکتر، خیلی راحت تر توسط یک حشره کش کشته می‌شوند.
بهترین زمان سم پاشی در سن های غلات به خصوص سن گندم، وقتی است که پوره های جوان شروع به تفریخ می‌کنند. باید توجه کرد که سن های بالغ زمستان گذران در صورت داشتن تراکم بالا، باید قبل از جفتگیری کنترل شوند. برای سن مادر از دیپترکس، همچنین کاراته و فنیتروتیون (سومیتیون) هم استفاده می‌شود.
منبع:
دستورالعمل كنترل زيستي سن گندم در مكانهاي زمستانگذران- حسن عسگری-۱۳۹۶
ارزیابی مقدماتی مقاومت ارقام گندم به سن گندم Eurygaster integriceps Putonـ اولین کنگره علمی پژوهشی توسعه و ترویج علوم کشاورزی، منابع طبیعی و محیط زیست ایران- ۱۳۹۴
https://en.wikipedia.org/wiki/Eurygaster_integriceps