خاکورزی حفاظتی

خاکورزی حفاظتی چیست؟

کمبود خاک های مناسب برای کشاورزی کشور نتیجه روش های غلط کشاورزی گذشتگان ماست. که با انجام شخم های زیاد یا آتش زدن مزارع مقدمات فرسایش خاک را فراهم کردند. به همین دلیل روش هایی برای حفاظت از منابع خاک و حفظ رطوبت خاک و حداقل از بین رفتن پوشش گیاهی در نظر گرفته شده. که به آن خاکورزی حفاظتی می گویند.

خاکورزی حفـاظتی از نظـر مفهـومی عبـارت اسـت. از روشـی در کشاورزی که برای کم کردن عملیـات خـاکورزی(شخم)، حـداقل بـه هـم خوردگی خاک، حفظ بقایای گیاهی حداقل در ۳۰ درصد از سطح خاک بعـد از عملیات خاکورزی و کاشت، و در نتیجـه کـاهش انـرژی مـورد نیـاز در نظر گرفته شده است.

اهداف خاکورزی حفاظتی

هدف از کاربرد سیـستم های خـاکورزی حفـاظتی:

• کنترل کافی علف های هرز و افزایش دادن پوشـش بقایـای گیـاهی بـه منظور حفاظت از خاک در برابر فرسایش آبـی و بـادی
• افـزایش مقـدار نفـوذ آب بـه خـاک

عملیات خاکورزی حفاظتی، به دلیل افزایش رطوبـت ذخیـره شـده در خـاک کـه تقریبـاً همیشه مهم تـرین عامـل در تولیـد محـصولات اسـت. قابلیـت افـزایش عملکرد محـصول را هم دارد، بـه عبارتی دیگر خاکورزی حفاظتی به روش هایی از خاک‌ورزی می‌گویند. کـه بـه منظـور محفاظـت از خاک، حفظ رطوبت و کم کردن مقدار نیروی کارگری و انـرژی لازم حداقل۳۰ درصد سطح خاک توسط بقایای گیاهی پوشیده باشد. گفته می شود.

اقداماتی شامل عملیات اندکی برای کنترل علف های هرز و تهیه بـستر بـذر، تـا کاشت بدون خاکورزی در یک مرتبه عبور قـرار مـی‌گیرد. کـه بیشتر روش های خاکورزی مرسوم و سایر سیستم های برگردان شدید خـاک را شامل نمی‌شود. اگر چه در شـرایط اسـتثنایی برگـردان کـردن خـاک می‌تواند حداقل عملیات مورد نیاز باشد.

اهمیت کاربرد خاکورزی حفاظتی

با ورود تراکتـور و گـاو آهـن برگـرداندار بـه ایـران در دهـه چهل  و گسترده شدن آن طی دو دهـه بـه تـدریج شـدت عملیـات خاکورزی مخصوصاً برگردان کردن خاک گسترش یافت.

مزایایی که گاو آهن برگرداندار را از بقیـه انـواع گـاو آهـن هـا متفاوت کرده است. استفاده از آن به طور مداوم مخصوصاً در منـاطق خـشک مـشکلاتی را داشــته اســت. کــه در بـسیاری از مواقـع بیشتر از مزایای کاربرد آن می‌باشد. و این امر لزوم کاربرد مداوم آنرا با تردید مواجه ساخته است. از مشکلات این سیستم می‌توان بـه کلوخه ای شدن خاک، نیاز به وقت و انرژی زیاد و در نتیجه هزینه زیاد، تخریب ساختمان خاک، به هم زدن تـسطیح زمـین، فرسـایش بـادی و آبی، آلودگی هوا ناشی از سوزاندن بقایای گیاهی و کاهش مـواد آلـی خاک اشاره کرد.

معایب سوزاندن بقایایی گیاهی در مزارع و باغات

در ابتدای دهه ۱۹۷۰ میلادی دانشمندان به این نتیجه رسیدند سوزاندن بقایای گیاهی باعث از بین رفتن لایه سطحی خاک و موجودات مهم در فرآیند تولید خاک می‌شود.  در سیـستم های خـاکورزی حفـاظتی هـدف حفظ منابع آب و خاک با مدیریت پس ماندهای گیاهی در سطح خاک است. خاکورزی در سیستم مرسوم با وجود بقایا، مشکلاتی در انجام شخم با گاوآهن برگرداندار و کاشت ماشینی ایجـاد کـرده. همچنـین مخلوط کردن بقایا با خاک نیز عوارض ظاهری زود اثری مانند کمبـود نیتروژن را به همراه داشته است.

این عوامل باعث شده است کـه کشاورزان با سوزاندن بقایا به راحتی و با هزینه کم، مزرعه ای تمیز و بـدون مـانع برای استفاده از گاو آهن داشته باشند. سوزاندن بقایای گیاهی به مـدت طولانی زمین های کشاورزی را بـا کمبـود مـواد آلـی روبرو می کند. و کشاورزان برای تأمین مواد غذایی مورد نیاز گیاه اقدام به مـصرف بـیش از حد کودهای شیمیایی می‌کنند.  این کار باعث سـخت تـر شـدن خاک ها و آلوده شدن آب های زیرزمینی شده اسـت.

فرسـایش بـادی و آبی خاک و مصرف بیش از حد سوختهای فسیلی برای آماده کردن بـستر بذر از عیب های اصلی از بـین بـردن بقایـای گیـاهی محـسوب می‌شـود. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که حفظ بقایای گیاهی در خاک با انجام  انواع روش های خاکورزی حفاظتی تنها راه فرار از مشکل فعلی کـشور می‌باشد.

روش های خاکورزی حفاظتی

بی خاکورزی

از نام آن مشخصمی‌باشد. که برای آماده کردن بستر بذر از عملیات خاکورزی استفاده نمی‌شود. و محصول جدید در میان بقایای محـصول قبلی کاشته شده.

خاکورزی نواری

در این روش عملیات خرد کردن نوار باریکی از خاک جلوی کارنـده انجام شده، که  بذر داخل نوار خاک خرد شده کاشته شـده. و خاک بین ردیف های کشت شده دست نخورده باقی بماند.

کم (حداقل) خاکورزی

 کم (حداقل) خاکورزی شامل عملیات محدود کردن مقدار خـاکورزی بـه کمترین حد ممکـن بـرای استقرار محصول و یا تأثیر روی علف های هـرز است. ایـن عملیـات در جـایی بین خاکورزی مرسوم و بی خاکورزی قرار دارد. اغلب بـه یـک بار عبور ادوات بشقابی (دیسکی) یا دندانـه ای یـا چنگـه هـای دوار قبـل از کاشت گفته می‌شود.

خاکورزی پشته ای

عملیات تشکیل پشته ها از خاک خـرد شـده کـه روی آن پـشته هـا محصولات ردیفی با فاصله ردیف زیاد کاشته می‌شود. چنین پشته هـایی برای چندین فصل باقی می‌مانند. درحالی که محـصولات بعـدی بـا روش بی خاکورزی داخل پشته ها کاشته می‌شوند و یا این که سالانه پشته هـا دوباره تشکیل می‌شوند.

مزیت‌های اجرای خاکورزی حفاظتی

۱-حفظ رطوبت خاک

در حدود ۵۰ تا ۷۰ درصد آب آبیاری در فصل تابستان از طریق تبخیر و تعرق از دسترس گیاهان خاراج می‌شود. یکی از راههای کاهش تبخیر از سطح خاک حفظ گیاهان در سطح خاک می‌باشد. زیرا سایه ایجاد شده مانع از انجام تبخیر می‌شود. حفظ بقایای گیـاهی در سطح یا نزدیـک سـطح خـاک بـا عملیات بی خاکورزی یا کم خاکورزی می‌تواند. در فراهم کردن محیطی مناسب بـرای نفـوذ آب در خاک، کاهش میزان تبخیر از سطح خاک، و افزایش ذخیره رطوبـت در خاک مخصوصاً در مناطق خشک بسیار مؤثر باشد. وجود باقی مانده گیاهان در سطح خاک باعث کم شدن تببخیر به میزان ۳۴ تا ۵۰ درصد می‌شود. با این روش و کاهش تبخیر آب خاک می‌توان در تابستان و به خصوص مناطقی که کمبود آب دارند مصرف آب را کاهش داد.

۲-تعادل دمای خاک

یکی از فواید دیگر خاکورزی حفاظتی و حفظ بقایای گیاهی در سطح خاک می‌تواند در کاهش دمای خاک مناسب باشد. مدیریت بقایای گیاهی با خاکورزی حفاظتی میتواند در کاهش دمای خاک در مناطق خشک موثر باشد.

۳-افزایش حاصلخیزی و بهبود ساختمان خاک

یکی از راه ها برای داشتن خاک حاصلخیز داشتن بقایای گیاهی و مواد آلی در خاک است. وجود بقایای گیاهان در سطح خاک باعث کنترل علف های هرز خاک هم خواهد شد. با استفاده از روش های بی خاکورزی یا کم خاکورزی و حفظ بقایای گیاهی می‌توان کربن آلی را افزایش و ساختمان خاک را بهبود بخشید.

۴-صرفه جویی در زمان تهیه زمین برای کشت متراکم

در بسیاری از مناطق خشک و نیمه خـشک دو محـصول زراعـی در سال کشت می‌شود. استفاده از خاکورزی مرسوم عملیاتی زمان بر بـوده و کشاورزان را با محدودیت زمانی در این مناطق روبرو می‌کند. اجرای عملیات خاکورزی اولیه و ثانویه، مرزبندی و نهرکنی بـه حـداقل یـک هفته پس از برداشـت محـصول اول و قبـل از کاشـت محـصول دوم در سیستم خاکورزی مرسوم زمان نیاز داشته. ولی اگر با انجام خاکورزی حفاظتی یا کم خاک‌ورزی و کاشت محصول جدید بعد از برداشت محصول قبل رسیدن محصول در پاییز سریع تر اتفاق می‌افتد. قیمت فـروش محـصولاتی ماننـد ذرت علوفه ای تابعی از زمان عرضه آن ها به بازار است. به طوری که عرضه آن ها در اوایل فصل برداشت منافع بیشتری را به کشاورزان می‌رساند.

منبع

رضا محمدی گل، احمد شریفی و ارژنگ جوادی. شناخت و معرفی بعضی از روشهای خاکورزی حفاظتی (با تأکید بر کم خاکورزی).موسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی. ۱۳۸۹

https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2095633915300630