نماتد ریشه‌ای مرکبات
مرکبات از جمله میوه‌های مناطق گرم و مرطوب به شمار می آیند که اغلب در نواحی نزدیک به خطوط ساحلی محصور شده با رشته کوه‌ها رشد و نمو دارند. مرکبات بی شک بهترین و پر خاصیت‌ترین میوه پاییزی در ایران به شمار می رود و از نظر اقتصادی نیز با توجه به سطح زیر کشت آن برای کشور بسیار حائز اهمیت است. نماتد مرکبات از جمله نماتدهای مهم است که به طور وسیعی در باغ‌های مرکبات دنیا گسترش داشته و باعث زوال تدریجی درختان و تقلیل محصول می‌شود. جمعیت زیاد نماتد با ایجاد خسارت به سیستم ریشه باعث زوال درختان در مدت ۳-۵ سال می‌گردد.
یکی از عوامل زنده زوال مرکبات در مرکبات کارهای کشور نماتد ریشه مرکبات Tylenchulus semipenetrans است. نماتد مرکبات اولین با در سال ۱۹۱۲ در کالیفرنیا مشاهده شد. این نماتد در ایران اولین بار از استان‌های فارس و خوزستان گزارش گردید شد. بررسی‌های انجام شده در شهرستان جهرم بیانگر گسترش وسیع این نماتد در باغات مرکبات بوده و تمامی باغات نمونه‌برداری شده و حدود ۸۵ % درختان مورد بررسی آلوده به نماتد مرکبات بوده‌اند.
چرخه زندگی نماتد قلوه‌ای مرکبات
دارای سه مرحله تخم، چهار سن لاروی و نماتد بالغ در مراحل زندگی خود است. نماتد ماده بالغ در این مرحله چندین سلول ریشه را در اختیار خود قرار داده و ایجاد تغییر در عملکرد آن ها سبب تغییر شکل ظاهری ریشه و متورم شدن ریشه می شوند.
مدت زمان تخم تا تخم این چرخه بسته به شرایط محیطی و تغذیه ای بین ۴ تا ۸ هفته است. بنابراین در طول سال این نماتد می تواند ۶ تا ۱۲ نسل تولید نماید. به عبارت دیگر یک تخم می تواند طی یک سال به ۱۲۰۰ تخم تبدیل شود و این میزان طی ۵ سال به ۶۰۰۰۰ تخم برسد . بنابراین نرخ رشد این آفت به شدت بالا خواهد بود. لارو های سن دو تازه خارج شده از تخم بدون تغذیه می توانند تا یک سال در خاک زنده بمانند و درجه حرارت ۲۰ تا ۳۰ درجه سانتی گراد برای رشد و تغذیه آنها بسیار مساعد است.
نماتد ریشه‌ای مرکبات
علائم و نشانه‌های خسارت :
بر اثر حمله نماتد به ریشه مرکبات،درختان به تدریج روبه زوال می روند. برگها کم پشت وسبز مایل به خاکستری وکدر می شوند. سرشاخه ها خشک شده میوه ها کوچک و کم بوده و اغلب می ریزند. ریشه هارشد طبیعی نداشته، ضخیم به نظر می رسند.
نماتد ماده از خود ماده چسبنده ژلاتینی ترشح می‌کند که این ترشحات باعث چسبیدن خاک به ریشه شده و در اثر قرار دادن ریشه در آب لایه خاک روی آنها فرا گرفته است که به آسانی شسته نمی شود.
این علائم موید آن است که نماتد ریشه مرکبات را آلوده کرده است.
ریشه های آلوده ضخیم تر هستند.
درختان آلوده به این بیماری به افزایش کودهای شیمیایی واکنشی نشان نمی‌دهند و در برابر تنش‌های کم آبی زودتر از درختان سالم از پا در می‌آیند. ریشه‌ها رنگ طبیعی خود را از دست داده و پوست آنها به سهولت از محور مرکزی جدا می‌شود. رشد نهال‌های آلوده ۴۰ تا ۵۰ درصد کمتر از نهال‌های سالم است.
میزان زوال درخت بستگی به فاکتورهای مختلفی دارد: سن درخت، رقم درخت، کیفیت خاک و تغذیه، میزان ویرولانس نماتد، جمعیت آن و حساسیت پایه درخت از جمله این موارد است.
درختانی که به نماتد آلوده می شوند معمولا نسبت به عوامل دیگر نظیر شوری، سرما، گرما، خشکی و سایر بیماری ها مقاومت کمتری دارند.
میزبان‌های نماتد ریشه مرکبات
میزبانان نماتد مرکبات شامل مرکبات، انگور، زیتون، خرمندی (خرمالو ) و پونسیروس است.
انتشار
عامل بیماری توسط آب آبیاری، خاک، انسان، حیوانات، نهال‌های آلوده و جابجایی آنها انتشار پیدا کرده و باعث آلودگی باغ و سایر مرکبات نیز می‌شود.
رصد نماتد در باغ و نحوه نمونه گیری
قبل از تاسیس باغ و یا تجهیز مجدد باغ با درختان جدید آنالیز خاک برای یافتن این دسته از نماتدها حیاتی است. این آنالیز به شما کمک خواهد کرد تا در مورد خسارت نماتد و مدیریت آن هوشمندانه تر عمل کنید. در باغات قدیمی و مستقر شده هم آنالیز خاک شما را کمک می کند تا بروز علائم احتمالی را به حضور نماتد مربوط کنید.
بهتر است برای نمونه گیری از یک متخصص گیاهپزشکی کمک بخواهید و اگر امکان آن را نداشتید. مراحل زیر را انجام دهید: در مورد باغ قبل از تاسیس، ابتدا بسته به مساحت، زمین خود را تقسیم بندی کنید.
بهتر است هر قسمت را حدود ۱۰۰۰ متر مربع در نظر بگیرید و نقاط نمونه گیری را به صورت تصادفی انتخاب کنید. اگر باغ تاسیس شده است به دنبال نواحی برای نمونه گیری باشید که علائم نماتد در آن مشهود است.
در صورت نمونه گیری از گیاهان آلوده یک یا چند نمونه از گیاهان سالم هم برای مقایسه تهیه کنید.
اگر سیستم آبیاری شما قطره ای است در زیر قطره چکان ها حفره نمونه برداری را ایجاد کنید و اگر آبیاری به نحوه دیگر است. از زیر سایه انداز گیاه استفاده کنید. یادتان باشد که برای نمونه گیری به دنبال ریشه های تازه تشکیل شده هستیم.
حفره ای به عمق ۱۰ تا ۴۰ سانت حفر کنید، ۱۰ سانت اول خاک را کنار بگذارید و مابقی را در یک کیسه مشکی درب بسته با مشخصات نمونه گیری تحویل آزمایشگاه دهید. مشخصات شامل محل و عمق نمونه گیری، تاریخ و شخص نمونه بردار است.
آزمایشگاه پس از بررسی نمونه خاک شما. جمعیت و نوع نماتد ها را توسط آزمایشات مخصوص و تشخیص میکروسکوپی. مشخص و به شما اطلاع خواهد داد. گرچه وجود حتی یک عدد نماتد قلوه ای مرکبات برای شروع بیماری زایی کافی است. ولی معمولاً اگر تعداد لاروهای سن دو در ۱۰۰ گرم از خاک باغ شما بیش از ۳۰۰ عدد باشد. حتما بایستی نسبت به مدیریت جمعیت آن با روش های کنترلی اقدام کنید.
اگر این مقدار بیش از ۱۵۰۰ عدد باشد. خسارت زایی نماتد به شدت بالاست و اگر خواهان تاسیس باغ مرکبات هستید بایستی در تصمیم خود تجدید نظر کنید.
کنترل و مدیریت نماتد ریشه مرکبات
این نماتد از انگل‌های خاک‌زی است و بنابراین، کنترل شیمیایی آن بسیار مشکل است. علیرغم آن که یکی از روش‌های کنترل آن ضدعفونی خاک قبل از کاشت مرکبات است. ولی توصیه شده است که در خاک‌های آلوده به این نماتد پایه‌های مقاومی مثل نارنج سه برگ (Poncirus trifoliate) کشت شود.
برای پیشگیری و مبارزه با نماتد مرکبات رعایت نکات زیرضروری است:
انتخاب زمین‌های عاری و بکر از نماتد برای کشت نهال و تهیه و کاشت نهال‌های سالم. و برای اطمینان بیشتر ضدعفونی ریشه نهال‌ها قبل از کاشت در محلول نماتد کش ۰٫۶ در هزار محلول نماکور. یا قرار دادن ریشه در آب گرم ۴۵درجه سانتیگراد به مدت ۲۵دقیقه.
شخم سایه انداز درختان مسن و آفتاب دهی خاک باعث کاهش جمعیت نماتد می‌شوند. از انتقال خاک و آب از درخت آلوده به سالم باید اجتناب شود.
رعایت اصول باغداری شامل تقویت درختان ضعیف، استفاده از کودهای مناسب. انجام آبیاری به موقع و غیره. همچنین در ارقام مرکبات پایه‌های نارنج. نارنج سه برگی و سیتروملو مقاوم تر از سایر پایه های مرکبات هستند
مبارزه شیمیایی
مبارزه شیمیایی با نماتد مرکبات به دو صورت قبل از کاشت و بعد از کاشت انجام می‌شود. قبل از کاشت: در صورتیکه آلودگی زمین قبل از کاشت از طریق آزمایش مشخص شده باشد. و مجبور به استفاده از آن زمین برای کاشت باشیم، می‌توان از سم D.D4 که مایعی فرار است به مقدار ۲۵۰لیتر در هکتار مصرف کرد.
برای جلوگیری خروج گاز از زمین بعلت فرار بودن مایع بایستی سطح خاک را با غلطک کوبیده و بعد سم را تا عمق ۳۰الی۴۰سانتیمتری خاک تزر یق کرد. همچنین می‌توان از سم متیل بروماید به میزان هر هکتار ۵۰۰کیلوگرم استفاده کرد.
بعد از کاشت: استفاده از نماتد‌کش‌ها پس از کاشت هنوز رواج نیافته. اما می‌توان از سمومی مثل: DBCPیا دیبرو کلرو پروپان، ولوم پرایم، ترویگو، دایتراپکس، اگزامیل، فینامیفیوس،و راگبی استفاده کرد. که روش مصرف آنها مخلوط کردن با خاک است. در مصرف سموم با کارشناسان کشاورزی مشورت نمائید.
کاربرد نماتد‌کش‌های گرانوله از قبیل فنامیفوس و کادوزافوس در خاک باعث کاهش جمعیت نماتد شده است. اما اثری بر افزایش اندازه و وزن میوه نداشته است.
منبع: ارزیابی مقاومت برخی پایه های مرکبات به نماتد مرکباتTylenchulus semipenetrans( در استان فارس). فصلنامه گیاهپزشکی.
راهنمای مرکبات(کاشت، داشت، برداشت)سازمان تحقیقات. آموزش و ترویج کشاورزی، موسسه تحقیقات مرکبات کشور و سازمان بسیج مهندسین کشاورزی و منابع طبیعی
