بیماری ویروسی موزاییک خیار

بیماری ویروسی موزاییک خیار Cucumber mosaic virusمتعلق به جنس  Cucumovirusو خانواده  Bromoviridaeمی‌باشد. ویروس موزائیک خیار یکی از مهمترین ویروس‌های کدوئیان و دارای دامنه میزبانی بسیار وسیعی می‌باشد. ویروس موزاییک خیار پراکندگی جهانی داشته و وسیع‌ترین دامنه میزبانی را در بین ویروس‌های گیاهی دارد. بطوری‌که طیف وسیعی از گیاهان زراعی، باغی و زینتی را آلوده می‌کند. تعداد گونه‌های میزبان  CMVبیش از۱۳۰۰گونه گیاهی در بیش از  ۱۰۰خانواده از تک‌لپه‌ایها و دو لپه‌ایها شامل اکثر سبزیجات، گیاهان زینتی و گیاهان چوبی و نیمه چوبی بیان شده است. این  ویروس توسط ۶۳ گونه شته به صورت ناپایا منتقل می‌شود. رابطه ویروس با شته به صورت ناپایاست .

تاریخچه بیماری ویروسی موزاییک خیار

این بیماری احتمالا از سال‌های خیلی دور در ایران وجود داشته، ولی تا قبل از ۱۳۴۳ گزارشی از وجود این بیماری وجود ندارد. مهم‌ترین میزبان های این ویروس را خیار، خربزه، طالبی ، انواع کدو ، پیاز، کرفس، لوبیا، لوبیا چشم بلبلی، نخود فرنگی، چغندر، کلم، شلغم، ترب، هویج، گوجه فرنگی، بادنجان، باقلا، اسفناج، ختمی، شمعدانی، اطلسی، بنفشه، لاله، یونجه، شبدر، توتون و ذرت ذکر نموده است. ویروس  موزاییک  خیار  علائم  متنوعی  را  در  میزبان‌های مختلف   بروز می‌دهد. و منجر به آلودگی سیستمیک در اکثر میزبان‌های گیاهی می‌شود. اما ممکن است در تعدادی از محصولات  از  جمله یونجه بدون علائم باشد. اغلب  کدوئیان به CMV حساس  هست.

علایم بیماری موزاییک خیار

علایم این بیماری در روی میزبان‌های مختلف ممکن است به صورت موزاییک ، زخم موضعی ( لکه)، کوتولگی، چین خوردگی برگ، برجستگی ها، نقش حلقوی، تغییر رنگ برگ بافت ها، لکه های کلروتیک و غیره ظاهر شوند. بوته‌های خیار و سایر کدوییان غالبا هفته‌های اول در مزارع آلوده می شوند. چهار تا پنج روز پس از آلودگی لپه‌ها زرد و پژمرده می‌شوند. برگ‌های جوان کوچک چین خورده، به سمت بالا انحناء پیدا می‌کنند و علایم موزاییک نشان می‌دهند. فاصله بین گره‌ها کم و ساقه کوتاه شده، معمولا رشد آن از ۳۰ سانتی‌متر تجاوز نمی‌کند. اندازه برگ‌های آلوده به اندازه نصف برگ‌های سالم می رسد.

گیاه بیمار، گل و میوه کم‌تری تولید کرده، در عوض بوته‌ها ظاهری پرپشت و کپه‌ای پیدا می‌کنند. در حاشیه برگ‌های مسن ابتدا لکه های کلروتیک و سپس نکروتیک ظاهر می‌شود. بعدا این لکه ها تمام سطح پهنک را فرا گرفته، برگ ها خشک می‌شوند. برگ‌های مرده به دمبرگ آویزان شده یا می‌ریزند. در این صورت شاخه‌های مسن لخت به نظر می‌رسند. در سطح میوه‌های آلوده تاول‌های سفید یا سبز تیره ظاهر می‌شود. این تاول‌ها غالبا خشن و زگیل مانند ، میوه را بد قواره می‌کنند. این گونه خیار ها غالبا تلخ بوده، اگر جهت تهیه خیار شور استفاده شوند نرم و آبکی می‌شوند.

به طور کلی علایم زیر را می توان در بوته‌های آلوده مشاهده کرد:

• گیاهانی که در اوایل فصل آلوده می شوند به شدت لکه‌دار هستند.
• الگوی موزاییکی از سبز روشن و تیره (یا زرد و سبز) روی برگ‌ها مشاهده می‌شود.
• برگ‌های تولیدی یا نقاط رشد گیاه بد شکل می شوند.
• روی میوه لکه‌هایی با الگوی حلقه ای تشکیل می‌شود.
• برگ‌ها معمولا کوچک هستند، این برگ‌ها رو به پایین پیچ خورده و به طور معمول اندازه کوچک دارند.
• در گل‌ها رگه‌ی سفید معروف به شکاف گل ظاهر می‌شود.

چگونگی انتقال ویروس موزاییک خیار

ویروس موزاییک خیار در زمستان روی میزبان‌های واسط و یا ریشه علف‌های هرز دایمی، بقاء خود را حفظ می‌کند و سپس در موقع مناسب به وسیله ناقل یا ناقلین از این میزبان‌ها برداشت شده، به میزبان اصلی انتقال می‌یابد. این ویروس در ریشه علف‌های هرز دایمی نظیر عروسک پشت پرده، تلخه سفید، داتوره، گزنه، نعناع آبی، یونجه باغی و غیره به سر می‌برد.

طبق بررسی که نگارنده انجام داده در شرایط خوزستان این ویروس زمستان را روی گیاهانی از قبیل پروانش، گل فلوکس، توتون، یونجه باغی و غیره می گذراند . همچنین این ویروس قادر است به صورت نهفته بدون هیچ گونه علایم ظاهری در گیاهان کوکب، زبان در قفا، برگ بو، تاج ریزی ، باقلا مصری و غیره به سر می برد. انتقال و گسترش موزاییک خیار از طریق مایه زنی مکانیکی، بذر، سس و حشرات ناقل صورت می گیرد. مهم ترین ناقل ویروس موزاییک خیار انواع شته ها می باشند. حدود ۶۳ گونه از این شته ها قادرند ویروس موزاییک خیار را از گیاهان آلوده گرفته و به گیاهان سالم منتقل نمایند. همه این شته ها این ویروس را به طریق نیش زاد یا ناپایا انتقال می دهند. شته سبز هلو و شته جالیز از ناقلین مهم ویروس موزاییک خیار هستند.

کنترل بیماری موزاییک خیار

مبارزه ویروس موزاییک خیار به علت داشتن میزبان‌های مختلف بسیار دشوار می باشد. به طور کلی برای مبارزه این بیماری عمل پیشگیری بسیار مهم بوده، راه های زیر پیشنهاد می‌شود:

۱–مبارزه با حشرات ناقل:

مبارزه با حشرات ناقل CMV تا کنون نتیجه رضایت بخشی نداشته است. چون این ویروس به وسیله بیش از ۶۳ گونه شته، سوسک دوازده نقطه ای خیار، سوسک راه راه خیار و بعضی از ملخ ها منتقل می‌شود. غالبا این ناقلین CMV را از بیرون مزرعه به داخل مزرعه انتقال می دهند. تا کنون هیچ حشره کشی ساخته نشده است که شته ها را قبل از تغذیه از بین ببرد. از آنجایی که CMV ویروسی نیش‌زاد است می تواند قبل از مرگ شته در مزرعه سمپاشی شده، با اولین نیش به بوته سالم انتقال یابد.

۲–انتخاب بذر عاری از ویروس:

این عمل در گیاهانی که CMV در آن ها از طریق بذر انتقال می یابد بسیار مهم می باشد با این عمل آلودگی اولیه بعد از کشت به وجود نمی آید.

۳-انتخاب واریته مقاوم:

بهترین راه پیشگیری CMV استفاده از واریته های مقاوم به این ویروس می باشد . از خیار واریته های Table green ، Sensation hybrid ، Challenger و از کدو واریته های Harper hybrid و Saticy مقاوم به ویروس موزاییک خیار می باشد

یکی  دیگر از روش های رایج  دیگر پیشگیری از بیماری، استفاده از روش (ترپ کراپ) است. در این روش گیاهان مقاوم به CMV در اطراف مزرعه کاشته می‌شوند و به صورت حفاظی برای گیاهان حساس به ویروس که در وسط مزرعه کاشته شده‌اند عمل می‌کنند. به علت انتقال ناپایدار ویروس و دوره کوتاه ماندگاری آن در بدن شته این روش می‌تواند موثر واقع شود.

• از بین بردن علف های هرز میزبان این ویروس
• نصب توری با سوراخ‌های ریز در گلخانه‌ها و خزانه‌ها برای جلوگیری از ورود آفات ناقل
• اقدامات بهداشتی از قبیل شستن دست‌ها با آب و صابون هنگام دست کاری گیاهان
• حذف بوته‌های آلوده و معدوم نمودن آن‌ها در بیرون از گلخانه
• تقویت رشد بوته‌ها با مصرف متعادل عناصر غذایی

منبع: الهی نیا، ع. قارچ و بیماری شناسی گیاهی. ۱۳۹۳٫ انتشارات دانشگاه گیلان.

بررسی آلودگی‌های منفرد و مخلوط ویروس موزاییک خیار با ویروس‌های جنس پوتیویروس در منطقه‌ی شمال غرب ایران (مهندسی ژنتیک و ایمنی زیستی)

https://en.wikipedia.org/wiki/Cucumber_mosaic_virus