علت پرخوری بز یا گوسفند چیست؟
بیشتریـن هزینه هـای دامپروری در حال حاضر به خوراک مربوط می‌باشد. و روش تغذیه نقشـی بسـیار مهم در بازدهی دامپروری دارد. زمانی که تغذیه دام براسـاس اصول علمی نباشـد، نه تنها باعث هدر رفـت بخش زیـادی از این هزینه ها، بلکه باعث بـروز بیمـاری و ناهنجاری هایی در دام، و سبب کاهش تولید و افزایش تلفات نیز می شـود. که یکی از بیماری های شـایع و مهم گوسـفند و بز که از خوراک نامناسب ناشـی می شـود،علت پرخوری بز یا گوسفند یا آنتروتوکسـمی می‌باشد. این بیماری تلفات و زیان های زیادی را به گله داران وارد می کند. پس شناخت بیماری، کنترل و پیشگیری آن از اهمیت زیادی برخوردار است.
علت پرخوری بز یا گوسفند؟
عامل این علت یا بیماری نوعی باکتری به اسم کلسـتریدیوم پرفرانژنس Clostridium perfringens می‌باشد. که دارای تیپ های مختلف D ،C ،B ،A و E اسـت. در ایـران، تیپ هـای C ،B و D ایـن بیمـاری از اهمیـت بیشتـری برخوردار می‌باشد.. تیـپ C و D این باکتری در خاک وجود داشته، و جزوه موجودات طبیعی دسـتگاه گوارش نشـخوارکنندگان اسـت. این باکتری که در روده گوسـفند و بز زندگی می کند، در حالت عادی مشـکلی بـرای دام هـا ایجـاد نمی کند. ولی اگر در شـرایط خـاص، از جملـه تغییـر ناگهانی جیره غذایـی و پرخـوری دام، تیـپ D آن با سـرعت و بشـدت تکثیر شده و مقدار زیادی سـم تولید می کند. که از طریق روده دام جذب شده و وارد جریان خون می شـود. سـم از طریق جریان خون وارد شش ها و کلیه ها می شـود. و سـبب تورم و نرمشـدن کلیه ها شده و به همیـن علت به این بیمـاری قلوه نرمی هم می‌گویند. در اصطلاح عامیانه به آن زهره درد هم گفته می‌شود.
عوامل موثر در ایجاد بیماری پرخوری
مهمتریـن دلیـل این بیماری، تغذیـه ناگهانی و بیش ازحد دام بـا دانه غلات، مکمل های پروتئینـی، شـیر و مـواد جایگزین شـیر (در برههـا و بزغاله ها) یـا چرای گوسـفند و بز با علف تـازه می‌باشد. ایـن مـواد خوراکـی غنـی از نشاسـته، قنـد و پروتئیـن می‌باشند. ورود ناگهانـی و بیش از اندازه آن هـا بـه شکمبه، سـبب تغییـر جمعیـت میکروبـی شـکمبه و کاهـش شـدید باکتری هـای تجزیه کننـده سـلولز شده، که در نتیجـه، مـواد غذایـی به شکل هضم نشـده وارد روده باریـک می‌گردد. ورود ناگهانـی مقـدار این مقدار غذا به روده سبب رشد و تکثیر غیر طبیعی این باکتری می‌شود. این امر باعث بیماری و سبب بروز پرخوری می‌شود.
۱-تغییر ناگهانی جیره غذایی
دامهـای داشـتی: تغییـر جیـره از خشـک بـه تـر (سـبز) یـا برعکس در دامهای داشتی باعث پرخـوری می شـود. ایـن نـوع از پرخـوری زمانـی هست که، دامهـا پـس از اتمام فصـل زمسـتان و در ابتـدای بهـار بـه مراتـع رفته و علوفـه تـر (سـبز) مصـرف می کننـد. عکی این اتفاق هم ممکن است اتفاق بیفتد در پاییـز، یعنـی زمانـی کـه گوسـفندان پـس از اتمـام چـرای مراتـع( علوفه سبز) بـه آغـل ( علوفه خشک) برمی گردنـد.
دام هـای پـرواری: در دام های پرواری مصرف ناگهانی مقدار زیاد مواد کنسانتره ای یا دانه غلاتباعث این بیماری می‌شود.
برههـای ازشـیرگرفته: بره هـا و بزغاله هـای تازه ازشـیرگرفته شده، به دلیل دسترسـی آزاد به کنسـانتره و مصـرف زیـاد آن بـه ایـن بیمـاری دچار می شـوند. این گـروه نسـبت به دامهـای بالغ آسـیب پذیرتر می‌باشند..
۲-پرخوری
بره های شـیرخوار: بره ها و بزغاله های شـیرخوار که دارای مادران پرشـیر می‌باشند. در اثـر زیادخوردن شـیر بـه این بیماری دچار می شـوند.
مصـرف کنسـانتره (غلات): در برخی دامداری هـا به علت بازماندن در انبار کنسـانتره، دام هـا وارد انبـار شده، و با مصرف بیش ازحد مواد کنسـانتره ای یا غلات، بیشتر یا تمامی دام تلف می‌شوند.
۳- انتقال ناگهانی گوسفندان از چراگاه فقیر به چراگاه غنی.
۴- استفاده از علوفه یخ زده و شبنم زده.
۵- كندشدن یا بی حركت شدن دستگاه گوارش به دلیل سایر بیماری ها.
۶- دسترسی نداشتن دام به آب برای مدت طولانی
علایم بیماری پرخوری بز یا گوسفند
نشانه های بیماری پرخوری به دو شکل حاد و فوق حاد می‌باشد:
فوق حاد در دام های جوان ( بره و بزغاله)
- تلفات ناگهانی در مدت کمتر از ۲ ساعت و اغلب بدون هیچگونه نشانه‌ی ظاهری
- در مـوارد شـدید دام بیمار به اطراف میجهد و پس از مدتـی به زمین می افتد و حالت تشـنج می گیرد، تلف می‌شوند.
- ترشح زیاد بزاق همراه با کف دهان
- لرزش بدن و کشیده شدن سر به سمت عقب
- در صورت طولانی شدن بیماری، اسهال شدید آبکی همراه با خون یا بدون آن.
حاد ( دام های مسن)
- مدت بیماری معمولا طولانی تر از بره ها و بزغاله ها می‌باشد ( حدود ۲۴ ساعت)
- کاهش اشتهای ناگهانی و بروز بی حالی و افسردگی
- دام قادر به راه رفتن نیست و روی زمین دراز کشیده
- زیاد شدن ترشح بزاق، تنفس نامنظم، کوتاه و سریع
- درد ناحیه شکمی همراه با لگد زدن به شکم و درازکشیدن و بلندشدن
- بروز نشانه های عصبی مانند لرزش عضلانی، دندان قروچه، تشنج و در نهایت مرگ
تشخیص بیماری
تشـخیص بیمـاری پرخوری در دام هـای تلف شده، بعد از کالبدشناسی، با وجود این مشخصات مشخص می‌گردد.
- جداسـازی عامـل بیمـاری یعنـی باکتری کلسـتریدیوم تیـپ C یـا D از مدفـوع، محتویات روده هـا و کلیه ها
- پر خونـی روده هـای بـزرگ و کوچک و وجـود زخم های مخاطی زیـاد درلایه داخلی
- مشاهده مقادیر فراوان گلوکز( قند) در ادرار
- تجمع مایع در مغز و نرمی بافت آن به دلیل ضایعات مغزی
پیشگیری و درمان پرخوری بز یا گوسفند
مدیریت صحیح تغذیه واکسیناسـیون به موقع و طبق دستور دو راه اساسـی و کاربردی برای پیشـگیری از بروز پرخوری در گوسـفند و بز است.
مدیریت تغذیه
- در ابتـدای فصـل بهـار که گوسـفندان از آغل برای چرا به مراتع می‌روند، باید گوسـفندان به تدریج وارد مرتع شده، و در روزهای اول حداکثر ۱ تا ۲ ساعت چرا کننـد. تـا کمکـم به خـوراک مرتع که معمولا علوفه های سـبز و آبدار می‌باشد، عادت کننـد. همچنیـن در فصل پاییز نیز کـه دام ها از مراتع به آغل برمیگردند، این موضوع رعایت گردد.
- انتقال گله از مراتع فقیر به مراتع غنی کم کم انجام شود (حدود یک هفته).
- در پرواربندی ها بخش کنسـانتره کم کم به جیره اضافه شـود. بین ۲ تا ۳هفته زمان می‌خواهد تا دام های پـرواری به جیره نهایی عادت کنند.
واکسیناسیون
- واکسیناسیون میش هـا در اواخر ماه چهارم آبسـتنی صورت می‌گیرد. این واکسیناسـیون باعث انتقـال ایمنی از مـادر به نوزاد توسـط مصرف آغوز می شـود.
- واکسیناسیون بره و بزغاله های متولد شده از مادران واکسینه شده در ۴هفتگی.
- تکرار انجام واکسیناسیون در دو ماهگی
- انجام واکسیناسیون بره های پرواری قبل از شروع پرواربندی
- واکسیناسیون تمامی دام های بالغ یک بار در سال
مقدار ( ُدز) مصرفی: بـــرای بــره و بزغاله ۲میــلی لیتر (سی سی) و گوسفند و بز بـالــغ ۳ میلی لیتـر به صـورت زیرجلـدی در ناحیه پشـت کتف تزریق می‌گردد.
همچنین رعایت عوامل بهداشـتی مثل مدفون یا معدوم کردن لاشه های دام های تلف شده. جهت جلوگیری از انتشـار عامل بیماری در مراتع، بسـیار مهم است.
درمان
در بیشتر دام های مبتلا خصوصا بره ها و بزغاله ها درمان موثر نمی باشد. با این حال این روش ها پیشنهاد می‌شود:
- استفاده از آنتی توکسینهای C و D بر اساس دستورالعمل پیشنهادی
- استفاده از پنیسیلین بر اساس دستورالعمل مرتبط
- خوراندن یک ماده ضداسید مثل بیکربنات سدیم (جوش شیرین)
- استفاده از مواد ضدنفخ
- تزریق عضلانی ویتامین B1 (تیامین)
- اگر برای درمان از آنتی بیوتیک اسـتفاده شـده اسـت، توصیه می‌گردد بعد از آن جهت تحریک جمعیت میکروبی دسـتگاه گوارش از پروبیوتیک اسـتفاده شود.(پروبیوتیک نوعـی باکتـری اسـت کـه علاوه بر کمک بـه گـوارش، ترکیباتـی ماننـد ویتامین و آنتی بیوتیک های مختلـف را تولیـد می کنـد که برای بدن مفید می‌باشد).
روش تغذیه نقشـی بسـیار مهم در بازدهی دامپروری دارد. بسیاری از بیماری ها و ناهنجاری های ایجاد شده در دام ها به دلیل نغذیه نامناسب و غیر اصولی می‌باشد. پس اطلاع داشتن از نوع و مقدار تغذیه مناسب برای دام جز الزامات پرورش این حیوانات می‌باشد.
منبع
نادر پاپی. دستورالعمل فنی پرخوری در گوسفند و بز. نشرآموزش (مؤسسه آموزش و ترویج کشاورزی). ۱۳۹۶.