این یک امر انکارناپذیر است که با افزایش جمعیت در سرتاسر جهان، نیاز به مواد غذایی بیشتر خواهد شد و در نهایت استفاده از کودها و سم‌های کشاورزی افزایش خواهد یافت. امروزه استفاده از سم‌های بیولوژیکی در صنعت کشاورزی بسیار مرسوم است. در واقع هیچ کشاورزی را نمی‌توان یافت که از این سموم استفاده نکرده باشد یا با آنها آشنایی نداشته باشد. استفاده از این سموم، به دلیل افزایش بهره‌وری و برداشت محصولات کشاورزی سالم و باکیفیت بسیار مورد توجه قرار گرفته است.
سموم کشاورزی، انواع مختلفی داشته که سم‌های زیستی یا بیولوژیکی یکی از انواع این سموم هستند. سم‌های زیستی نسبت به انواع دیگر سموم، خطرات کمتری را در پی داشته و بر روی محیط زیست هیچگونه اثر سوئی نخواهد داشت. این نوع از سموم معمولاً فقط روی حشرات و آفت‌ها اثر دارند. سموم زیستی توسط میکروارگانیسم‌ها (microorganisms)، حیوانات، حشرات و گیاهان تولید می‌شوند. همان‌طور که گفته شد، سموم زیستی در مقایسه با انواع دیگر سموم، سم کمتری دارند و همچنین در طبیعت سریعتر تجزیه می‌شوند. به همین دلیل خطر مسمومیت توسط آنها کمتر است. در ادامه این مطلب از امداد کشاورز به معرفی و بررسی انواع سموم زیستی می‌پردازیم.
نوع‌های مختلف سموم زیستی
سموم زیستی انواع مختلفی دارند که بر حسب نیاز مصرف‌کننده مورد استفاده قرار می‌گیرند. این سم‌ها در صورت استنشاق شدید، بلع یا جذب، می‌توانند خطرناک باشند و سلامتی انسان را تهدید کنند. بسته به میزان قرارگیری در معرض این سموم، مشکلات مختلفی از جمله تحریک پوست یا چشم، سردرد و تهوع در موارد خفیف تا اختلالات تنفسی و تشنج در موارد شدید پیش می‌آید؛ اما این موارد تنها در صورتی است که به طور مستقیم در معرض این سم قرار گرفته باشید یا مقداری از آن را بلعیده باشید. در غیر این صورت جای نگرانی نیست زیرا سموم زیستی برای انسان، حشرات و جانوران مفید خطری ندارند.
سموم زیستی به سه دسته کلی تقسیم می‌شوند:
آفتکشهای بیوشیمیایی
آفتکشهای میکروبی
محافظت‌کننده‌های گیاهی
آفتکشهای بیوشیمیایی
آفتکشهای بیوشیمیایی از مواد طبیعی تهیه می‌شوند که با آفت‌ها به روشهای غیرسمی مبارزه می‌کنند. آفتکشهای معمولی به طور مستقیم آفت را مورد هدف قرار داده و آن را از بین می‌برند یا حداقل غیرفعال می‌کنند؛ اما آفتکشهای بیوشیمیایی این‌طور نیستند. این آفت‌کش‌ها در جفتگیری و تولیدمثل آفت اثر می‌گذارند. این سموم با ایجاد اختلال در فرآیند تولیدمثل آفت‌ها، از افزایش جمعیت آنها جلوگیری می‌کنند. در واقع این نوع سموم زیستی، مستقیما با حشرات آفت در ارتباط نبوده و اثر شیمیایی روی آنها ندارد.
بلکه در روند افزایش جمعیت آنها اثر گذار هستند. این ایجاد اختلال در فرآیند تولیدمثل می‌تواند به روشهای مختلفی انجام شود که همین موضوع باعث پیدایش انواع مختلف آفتکشهای بیوشیمیایی شده است. بسته به نوع سیستم و فرآیند تولیدمثل آفت‌ها و نحوه ایجاد اختلال در تولیدمثل آنها، آفتکشهای بیوشیمیایی مختلفی وجود دارد. به عنوان مثال فرمون‌های جنسی یکی از این آفتکشهای بیوشیمیایی بوده که سبب اختلال در جفتگیری و کاهش جمعیت آفت خواهند شد. برای تشخیص آفتکشهای بیوشیمیایی از سایر آفت‌کش‌ها، معیارهایی در نظر گرفته شده است؛ اما گاهی صاحب‌نظران در تعیین نوع سم و طبقه‌بندی معیارهای آن دچار اختلاف‌نظر می‌شوند؛ به همین دلیل آژانس محافظت از محیط‌زیست (UPA) کمیته ویژه‌ای را به طور مشخص برای تعیین نوع این سموم تشکیل داده است. این کمیته به طور مشخص در خصوص تعیین نوع سموم و موارد دیگر مربوط به سموم زیستی تصمیم‌گیری می‌کند.
بیشتر بخوانید: انواع سموم زیستی
آفتکشهای میکروبی
آفتکشهای میکروبی از یک میکروارگانیسم (microorganism)، مانند باکتری، ویروس، یاخته یا قارچ برای مبارزه با آفت‌ها استفاده می‌کنند. این نوع از آفت‌کش‌ها می‌توانند با انواع مختلفی از آفت‌ها مبارزه کنند. اما مواد تشکیل‌دهنده آنها برای مقابله با هر نوع آفت، متفاوت است. برای مثال، برخی از این آفتکشهای میکروبی که از قارچ به‌عنوان ماده فعال‌کننده خود استفاده می‌کنند، ممکن است از نوعی قارچ برای کنترل علف‌های هرز و از نوعی دیگر برای کنترل حشرات استفاده کنند.
یکی از پرمصرف‌ترین انواع آفتکشهای میکروبی، سمومی با پایه باکتری زیرگونه‌ی Bacillus thuringiensis هستند. هر گونه‌ای از این باکتری قابلیت تولید انواع مختلف پروتئین را دارد و باتوجه به نوع پروتئین تولیدی، می‌تواند با انواع مختلف حشرات مبارزه کند. روش کار این نوع آفت‌کش‌ها این‌طور است که یک نوع پروتئین خاص که غذای یک آفت خاص است را تولید می‌کنند. حشره یا آفت با خوردن این پروتئین‌های تولید شده از بین می‌روند؛ زیرا این پروتئین‌ها به روده‌های داخل بدن حشره می‌چسبند و با حمله به آن موجب مرگ آفت می‌شوند.
این پروتئین‌ها روی بدن انسان اثری ندارند و نمی‌توانند به روده انسان بچسبند یا به آن حمله کنند؛ زیرا همان‌طور که گفته شد، آفتکشهای میکروبی پروتئین خاصی را متناسب با نوع آفت تولید می‌کنند و این پروتئین در بدن حشره باعث مرگ آن می‌شود. بهترین زمان استفاده از این نوع سموم، بعد از پیدایش لاروها و در مراحل اوایله است. بهتر است سم‌پاشی لاروها در هوای خنک انجام شود و در زمان سم‌پاشی خورشید در آسمان نباشد؛ زیرا وجود نور آفتاب می‌تواند در فرآیند سم‌پاشی اختلال ایجاد کند. علت این موضوع حساس بودن سم BT یا Bacillus thuringiensis به نور خورشید است. نکته دیگر در مورد این نوع سم، میزان ماندگاری آن است.
محافظت‌کننده‌های گیاهی
این نوع از آفت‌کش‌ها نوع دیگری از انواع سموم زیستی هستند. محافظت‌کننده‌های گیاهی برای دفع حشرات گیاهانی مناسب است که روی آنها فرآیند اصلاح ژنتیکی انجام شده است. در واقع استفاده از محافظت‌کننده‌های گیاهی نوعی اصلاح ژنتیک به‌حساب می‌آید. در این روش می‌توان به‌جای استفاده از آفتکشهای میکروبی، ژن آنها را استخراج کرده و به گیاه منتقل کرد. در این صورت گیاه خود پروتئین یا هر ماده‌ای که برای دفع آفت لازم است را تولید می‌کند و نیازی به استفاده از سم نیست. در محافظت‌کننده‌های گیاهی، نوع پروتئین تولیدی و میزان تولید آن، توسط گیاه تعیین نمی‌شود؛ بلکه توسط متخصصان در کمیته مخصوص سموم زیستی در آژانس محافظت از محیط‌زیست (UPA) تعیین می‌شود.
کلام آخر
با رشد روزافزون جمعیت نیاز بشر به مواد غذایی و در نتیجه نیاز به استفاده از سموم شیمیایی یا غیرشیمیایی بیشتر احساس می‌شود. در گذشته کمتر از سموم شیمیایی در کاشت محصولات کشاورزی استفاده می‌شد اما امروزه هیچ کشاورزی بدون استفاده از سموم مخصوص، حاضر به کشت محصول نیست. در میان انواع مختلف سموم موجود در بازار، شناخت نوع سم از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. سموم زیستی یکی از انواع سموم مورد استفاده هستند که دوستدار محیط‌زیست بوده و برخلاف بسیاری از سموم مرسوم، این نوع سم‌ها برای سلامت انسان‌ها خطری نداشته؛ همچنین برای محیط‌زیست نیز آلودگی به همراه ندارد. در این مقاله در مورد طبقه‌بندی و انواع سموم زیستی و همچنین نحوه عملکرد هرکدام صحبت شد.
