نماتد گال گندم
نماتد گال گندم، نماتد یکی از مهمترین و در عین حال ناشناختهترین آفات خسارتزا در خاک است. نماتدها حیوانات کرمی شکل کوچکی هستند. که در تمام نواحی که آب به مقدار جزئی وجود داشته باشد زندگی و فعالیت میکنند. نماتدها غالباً با میکروسکوپ قابل مشاهده هستند. و بیشتر در خاک حضور دارند. نماتدها بسته به نوع خود میتوانند انگل جانوران، گیاهان و یا گندخوار باشند. از بین نماتد ها نماتدهای انگل گیاه اغلب خاکزی بوده، و به ریشه گیاهان حمله میکنند. نماتدهای گیاهی با استفاده از اندام نیشی شکل خود در دهان (استایلت) از شیره گیاهان و یا محتویات سلول گیاهان تغذیه می کنند.
نماتد گندم از جنس Angunia و انگل اجباری برگ و خوشه است. در ایران برای اولین بار در سال ۱۳۴۷ از مناطق اصفهان، کرمانشاه، آذربایجان، سیستان و بلوچستان، بندر عباس، فارس، خراسان و اخیراً از گلستان ( کنبد ، کلاله و گرگان ) گزارش گردیده. بهعلت کاربرد بذور بوجاری نشده و عدم رعایت اصول بهداشت زراعی و وجود شرایط مناسب حرارت و رطوبت رو به افزایش است.
علائم بیماری و خسارت ناشی نماتد گال گندم
نشانههای بیماری در اندامهای هوائی عبارتند از پیچیدگی در برگها، کم شدن فاصله بندها، کوتولگی و پیچیدگی در ساقهها، تشکیل گال گیاهی حاوی نماتد در داخل خوشه و بعضی اوقات روی برگها است .خوشههای آلوده کوچـکتـر از نرمـال ریشکهای آنها به طور غیر معمول پراکنده است. گالها راحت تر از دانههای گنـدم، از خوشه جدا میشوند. و درون خاک میافتند و آن را آلوده میکنند.
این نماتد ناقل بیماری خوشه صمغی گندم Clavibacter tritici و قارچ Dilophospura روی خوشه گندم میباشد .در بعضی از نقاط ایران از جمله قم، اصفهان و گنبد کاوس هر سه عامل بیماری با هم مشاهده شده اند. در اثر این عوامل بیماری خوشه کاملاً پیچیده و آلوده به صمغ زرد رنگ باکتری گردیده. و از حالت طبیعی خارج شده و گال حاوی نماتد کمتر تولید میگردد.
وقتی نماتد تنها باشد میزان خسارت کمتر است . در عوض خوشه ها حاوی گال و نماتد فرم طبیعی داشته با این تفاوت که خوشهها ضخیم تر شده. و گلومها کمی از هم باز میشوند. تا در موقع رسیدن، دانه یا گال به راحتی به زمین ریزش نمایند .علائم بیماری نماتد زدگی شبیه به بیماری سفیدک دروغی گندم که عامل آن macrospore Scleophthora است، میباشد .با این اختلاف که خوشههـای نماتـد زده در محل تشکیل دانه ها دارای گالهای حاوی نماتدند. در حالی که در خوشههای سفیدک زده، گال تشکیل نشده، خوشهها عقیماند و کامل پوک میشوند. میزان خسارت نماتـد بستگی به جمعیت آن در خاک دارد و حداقل جمعیت ۱۰۰۰۰ نماتد در یک کیلـوگـرم خــاک بــرای تولیــد گــال ضــروری اســت.
میزبانها
گندم ، چاودار جزء گیاهان حساس و جو و یولاف جزو گیاهان نیمه حساس به نماتد گزارش شده اند. در ایران این نماتد از روی گندم جمعآوری شده است .
بیولوژی
لارو سن دوم حالت مقاوم، متحرک و عفونت زای نماتد بوده که به مقدار ۸ هزار تا ۳۰ هزار نماتد در داخل گالها بوجود آمده. و در داخل خوشه انباشته می شوند. این گالها به محض قرار گرفتن در داخل خاک در صورت وجود شرایط مساعد از جمله رطوبت و حرارت از حالت کمون ( سختی) خارج شده و نرم میشوند. در نتیجه گال ترکیده و لاروها در داخل خاک منتشر میشوند. این گالها در شرایط خشکی میتوانند. نماتدهای در حال کمون را حداکثر تا مدت ۳۰ سال به صورت زنده نگهدارند . دوره فعالیت لارو سن دوم باز شده در داخل خاک در صورت نبودن میزبان حداکثر یکسال است .
این نماتد در شرایط رطوبت به محض رسیدن به گیاه میزبان خود را بر روی جوانه انتهائی رسانیده و یا روی برگها به صورت انگل خارجی فعالیت مینماید ، وقتی جنین در داخل خوشه در شرف تشکیل است .لارو نر وماده این نماتد با انتخاب قبلی به تعداد ۲تا ۷ جفت وارد هر تخمدان دانه شده وآخرین پوست اندازی را برای بالغ شدن در موقع تشکیل گال در خوشه انجام می دهند. نماتد به صورت انگل داخلی و اجباری در داخل گالها رشد و نمو نموده سپس اقدام به جفتگیری وسر انجام تخمریزی می نمایند.
تشکیل گال
تشکیل گال توسط گیاه میزبان روی نماتد ها یک عکس العمل گیاهی است. که جهت جلو گیری از پیشروی نماتد صورت می گیرد. این گالها در اردیبهشت ماه که دانه ها در حال تشکیل می باشند به وجود می آیند. نماتد ها حدود یک ماه قبل ازبرداشت محصول در داخل گالهای سبز تخمریزی نموده، و از بین میروند. تخمهای بوجود آمده در اواخر اردیبهشت سریعاً باز شده. و لارو سن دوم از آن خارج و در داخل گال انباشته می شوند. با از دست رفتن رطوبت به دنبال برداشت محصول لاروها بتدریج به حالت کمون می روند . نماتد یک نسل در سال دارد .
پیشگیری و کنترل نماتد گال گندم
۱ – برداشت بموقع :برداشت بموقع باعث میشود که از ریزش گالها به داخل خاک جلوگیری و به همراه بذر از مزرعه خارج شوند.
۲ – بوجاری: برای جدا سازی گالها از دانه های گندم از خاصیت کوچکتر بودن گال استفاده میشود . و به راحنی میتوان نسبت به جدا سازی اقدام نمود .علاوه بر بوجاری از آب نمک ۲۰ درصد نیز برای جمع آوری گالها میتوان استفاده نمود ولی این روش به قوه نامیه بذر خسارت وارد می نماید .
۳ – معدوم نمودن گالها :با توجه به اینکه هر گال حاوی ۱۵ هزار نماتد است و از نظر انتشار نماتد اهمیت زیادی دارد. باید نسبت به معدوم نمودن گالهای جدا شده از طریق بوجاری اقدام نمود
۴ – تهیه نقشه آلودگی: تهیه نقشه آلودگی مزارع استان به نماتد گندم در هر سال برای دادن پیش آگاهی به کشاورزان و کنترل انتشار نماتد از طریق بذر اهمیت دارد.
۵ – نظارت کامل بر مزارع آلوده در زمان برداشت : باید دستگاههای اجرائی در مناطق آلوده حضور داشته باشند تا از سرنوشت محصول گندم آلوده برداشت شده اطلاع حاصل نمایند. و کشاورزان را ملزم به بوجاری بذر و انهدام گالها نمایند .
۶ – تناوب : عدم کشت گیاهان حساس از جمله گندم و نیمه حساس از جمله جو بهمدت ۲ سال در مزارع آلوده، کشت گیاهان غیر میزبان مانند پنبه، سویا، آفتابگردان، سیب زمینی، ماش، نخود و لوبیا با توجه به گردش زراعی منطقه قابل توصیه است .
۷ – ضد عفونی با آب داغ: در این روش بذور گندم را قبل از کاشت به مدت ۲۰ دقیقه در آب گرمی که دارای ۵۲ تا ۵۵ درجه سانتیگراد حرارت بود قرار می دادند. تا نماتد ها کشته شوند . این طریقه قدیمی بوده و اکنون کاربردی ندارد.
۸ – دفع علفهای هرز میزبان : با توجه به این که علفهای میزبان از جمله چاودار و یولاف میتوانند. به عنوان میزبان در انتقال نماتد از سالی به سال دیگر میتوانند نقش داشته باشند. دفع آنها از اهمیت زیادی برخوردار است. علفهای هرز علاوه بر انتقال نماتد در به وجود آمدن بیوتیپ جدید نماتد نیز میتوانند نقش داشته باشند
۹ – استفاده از ارقام مقاوم: بطور کلی استفاده از ارقام مقاوم یکی از بهترین راههای مبارزه قطعی با نماتد در دنیا است .
منبع: وزارت جهاد کشاورزی سازمان تحقیقات ، آموزش و ترویج کشاورزی، دستورالعمل فنی کنترل نماتد گالزای بذر گندم.
